4857 Sayılı İş Kanunu’nun 71.maddesi uyarınca; 15 yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması

yasaktır. Ancak, 14 yaşını doldurmuş ve zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış olan çocuklar; bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler.

Çocuk ve genç işlerin çalıştırılmasına ilişkin usul ve esaslar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından çıkarılan yönetmeliklerle belirlenmiştir. Bunlar içerisinde en kapsamlı düzenleme 2004 yılında çıkarılan “Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik’tir. Bu yönetmelikle çocuk ve genç işçi tanımı yapılmış, çocuk ve genç işçilerin çalışabilecekleri alanlar özel olarak düzenlenmiştir. Buna göre;

Genç işçi :15 yaşını tamamlamış, ancak 18 yaşını tamamlamamış kişiyi,

Çocuk işçi: 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişiyi ifade eder.

Çocuk İşçilerin Çalıştırılabilecekleri Hafif İşler (EK 1)

Hafif iş: Yapısı ve niteliği itibariyle ve yerine getirilmesi sırasındaki özel koşullara göre;

a) Çocukların gelişmelerine veya sağlık ve güvenliklerine zararlı etki ihtimali olmayan,

b) Okula devamını, mesleki eğitimini veya yetkili merciler tarafından onaylanmış eğitim programına katılımını ve bu tür faaliyetlerden yararlanmasını engellemeyen işleri, ifade eder.

Çocuk işçilerin çalıştırılabilecekleri hafif işler: Düşme ve yaralanma tehlikesi olabilecek şekilde çalışmayı gerektirecek olanlar hariç meyve, sebze, çiçek toplama işleri, kümes hayvanları besiciliğinde yardımcı işler ve ipek böcekçiliği işleri, esnaf ve sanatkarların yanında satış işleri, büro hizmetlerine yardımcı işler, gazete/dergi ya da yazılı matbuatın dağıtımı ve satımı işleri (yük taşıma ve istifleme hariç), fırın, pastane, manav, büfe ve içkisiz lokantalarda komi ve satış elemanı olarak yapılan işler, satış eşyalarına etiket yapıştırma ve elle paketleme işleri, kütüphane, fuar, panayır ve sergi yerlerinde yardımcı işler (yük taşıma ve istifleme hariç), spor tesislerinde yardımcı işler, çiçek satışı, düzenlenmesi işleri.

Genç İşçilerin Çalıştırılabilecekleri İşler (EK 2)

Meyve ve sebze konserveciliği, sirke, turşu, salça, reçel, marmelat, meyve ve sebze suları imalatı işleri, meyve ve sebze kurutmacılığı ve işlenmesi işleri, helva, bulama, ağda, pekmez imalatı işleri, kasaplarda yardımcı işler, çay işlemesi işleri, çeşitli kuru yemişlerin hazırlanması işleri, küçükbaş hayvan besiciliğinde yardımcı işler, süpürge ve fırça imalatı işleri, elle yapılan ağaç oymacılığı, kemik, boynuz, kehribar, lüle taşı, Erzurum taşı ve diğer maddelerden süs eşyası, düğme, tarak, resim, ayna, çerçeve, cam ve emsali eşya imalatı işleri, toptan ve perakende satış mağaza ve dükkanlarında satış, etiketleme ve paketleme işleri,  büro işyerlerinde büro işleri ve yardımcı işler, ilaçlama ve gübreleme hariç çiçek yetiştirme işleri, içkili yerler ve aşçılık hizmetleri hariç olmak üzere hizmet sektöründeki işler, diğer giyim eşyası, baston ve şemsiye imalatı işleri, yiyecek maddelerinin imalatı ve çeşitli muamelelere tabi tutulması işleri, yorgancılık, çadır, çuval, yelken ve benzeri eşyaların imalatı ve dokuma yapmaksızın diğer hazır eşya imalatı işleri, sandık, kutu, fıçı ve benzeri ambalaj malzemeleri, mantar, saz ve kamıştan sepet ve benzeri eşya imalatı işleri, çanak, çömlek, çini, fayans, porselen ve seramik imaline ait işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler hariç),  el ilanı dağıtımı işleri,

cam, şişe, optik ve benzeri malzeme imalathanelerinde üretime ilişkin işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler, ısıl işlem, renklendirme ve kimyasal işler hariç), bitkisel ve hayvansal yağların üretimi ve bunlardan yapılan maddelerin imaline ilişkin işler (karbon sülfür gibi parlayıcı veya tahriş edici çözücülerle yapılan prine veya benzeri yağlı maddelerin ekstrasyon yoluyla yağ üretimi işlerinde ekstrasyon kademeleri hariç), pamuk, keten, yün, ipek ve benzerleriyle bunların döküntülerinin hallaç, tarak ve kolalama tezgahlarından ve boyama ile ilgili işlemlerden bölme ile ayrılmış ve fenni iklim ve aspirasyon tesisatı olan iplikhane ve dokuma hazırlama işleri, balıkhane işleri, şeker fabrikalarında üretime hazırlamaya yardımcı işler, araçsız olarak 10 kg’dan fazla yük kaldırılmasını gerektirmeyen torbalama, fıçılama, istifleme ve benzeri işler, su bazlı tutkal, jelatin ve kola imali işleri,

sandal, kayık ve emsali küçük deniz araçlarının imalatı ve tamiratı işleri (boya ve vernik işleri hariç).

16 Yaşını Doldurmuş Fakat 18 Yaşını Bitirmemiş Genç İşçilerin Çalıştırılabilecekleri İşler (EK 3)

Toprağın pişirilmesi suretiyle imal olunan kiremit, tuğla, ateş tuğlası işleri ile boru, pota, künk ve benzeri inşaat ve mimari malzeme işleri, kurutma ve yapıştırma işleri, kontrplak, kontratabla, yonga ağaçtan mamul suni tahta ve PVC yüzey kaplamalı suni tahta imali işleri ile emprenye işleri,

parafinden eşya imali işleri, kuş ve hayvan tüyü kıllarının temizlenmesi, didiklemesi, ayrılması ve bunlara benzer işler, plastik maddelerin şekillendirilmesi ve plastik eşya imali işleri. (PVC’nin imali ve PVC’den mamul eşyaların yapımı hariç)mensucattan hazır eşya imali işleri (Perde, ev tekstili, otomobil ürünleri ve benzerleri), kâğıt ve odun hamuru üretimi işleri, selüloz üretimi işleri, kâğıt ve kâğıt ürünlerinden yapılan her türlü eşya ve malzemenin imali işleri, zahire depolarındaki işler ile un ve çeltik fabrikalarındaki işler, her türlü mürekkep ve mürekkep ihtiva eden malzeme imali işleri.

Çocuk işçiler Ek-1’de, genç işçiler Ek-1 ve Ek-2’de ve 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçiler ise Ek-1, Ek-2 ve Ek-3’te yer alan işler dışında çalıştırılamaz.

Çalışma Süreleri ve Ara Dinlenme Süreleri:

Temel eğitimini tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların çalışma saatleri günde 7 ve haftada 35 saatten fazla olamaz. Ancak, 15 yaşını tamamlamış çocuklar için bu süre günde 8 ve haftada 40 saate kadar arttırılabilir.

Çocuk ve genç işçilerin günlük çalışma süreleri, 24 saatlik zaman diliminde, kesintisiz 14 saat dinlenme süresi dikkate alınarak uygulanır.

Okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde 2 saat ve haftada 10 saat olabilir. Okulun kapalı olduğu dönemlerde çalışma süreleri birinci paragrafta belirtilen çalışma sürelerini aşamaz.

2 saatten fazla 4 saatten az süren işlerde 30 dakika, 4 saatten 7,5 saate kadar olan işlerde çalışma süresinin ortasında 1 saat olmak üzere ara dinlenmesi verilmesi zorunludur.

Günlük Çalışma Süresinden Sayılan Haller

4857 sayılı İş Kanunu’nun 66. maddesine göre çalışma süresinden sayılan hallerin yanı sıra;

a) İşverenin vermesi gereken eğitimlerde geçen süreler,

b) İşverenin işyeri dışında gönderdiği kurslar ve toplantılarda geçen süreler ile yetkili kurum ve kuruluşlar tarafından düzenlenen mesleki eğitim programlarında geçen süreler,

c) Ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlar tarafından çalışan çocuk ve gençler ile ilgili olarak düzenlenen konferans, kongre, komisyon ve benzeri toplantılara temsilci olarak katılmaları nedeniyle işlerine devam edemedikleri süreler, çalışma süresinden sayılır.

Hafta Tatili

Çocuk ve genç işçilerin hafta tatili izinleri kesintisiz 40 saatten az olamaz. Ayrıca hafta tatili ücreti bir iş karşılığı olmaksızın ödenir.

Ulusal Bayram ve Genel Tatil

Çocuk ve genç işçiler, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalıştırılamazlar. Ayrıca bugünlere ilişkin ücretler bir iş karşılığı olmaksızın ödenir.

Yıllık Ücretli İznin Kullandırılması

Çocuk ve genç işçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi 20 günden az olamaz. Yıllık ücretli iznin kesintisiz kullandırılması esastır. Ancak, yararına olduğu durumlarda çocuk ve genç işçinin isteği üzerine en fazla ikiye bölünerek kullandırılabilir.

Okula veya eğitime devam eden çocuk ve genç işçilere yıllık ücretli izinleri okulların tatil olduğu, kursa ve diğer eğitim programlarına devam edilmediği dönemlerde verilir.

Çocuk ve Genç İşçileri Çalıştıramayacak İşverenler

Çocuk ve genç işçileri;

a) Çocuklara karşı işlenmiş suçlardan hüküm giyen,

b) Yüz kızartıcı suçlardan hüküm giymiş olan,

işveren veya işveren vekilleri çalıştıramazlar.

Çalıştırma Yasağı

4857 Sayılı İş Kanunu 72. ve 73.maddeleri uyarınca; maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde, sanayiye ait işlerde, gece dönemine rastlayan işlerde çocuk ve genç işçilerin çalıştırılması yasaktır.

İş Sözleşmesi ve Belge Yükümlülüğü

İşveren;

a) Çocuk ve genç işçinin velisi veya vasisine, çocuk ve genç işçinin çalıştırılacağı iş, karşılaşabileceği riskler ve alınan önlemler hakkında bilgi verir.

b) Okula devam eden çocuk ve genç işçiden çalıştırmaya başlamadan önce, öğrenci olduğuna dair belge ister. Bu belgeyi özlük dosyasında muhafaza eder.

c) Çocuk ve genç işçinin velisi veya vasisi ile yazılı iş sözleşmesi yapmak zorundadır.

Buna göre; veli veya vasinin izni, çocuk veya genç işçi çalıştırmak için zorunlu olmaktadır.

14 Yaşını Doldurmamış Çocukları Çalıştırma Yasağında İstisna: Sanat, Kültür ve Reklam Faaliyetleri

Yukarıda bahsi geçen düzenlemeler, 15 yaşını tamamlamış, ancak 18 yaşını tamamlamamış işçiler ile 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış işçileri kapsamaktadır. Çocuk ve genç işçilerin çalıştırılmasında bir istisna olan 14 yaşını doldurmamış çocuklar ile ilgili olarak; İş Kanunu 71.maddesinde yapılan düzenleme ile söz konusu çocuklar bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde yazılı sözleşme yapmak ve her bir faaliyet için ayrı izin almak şartıyla çalıştırılabilirler.

Çalışma süresi

Sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde çalıştırılan çocukların çalışma saatleri günde 5 ve haftada 30 saatten fazla olamaz.

SONUÇ

Özetle; Ana esasları 4857 Sayılı İş Kanunumuzda belirtilen çocuk ve genç işçi çalıştırmanın detayları ile ilgili olarak farklı tarihlerde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yönetmelikler düzenlenmiştir.” Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik” ile 18 yaşından küçük işçilerin çalıştırılması hususunda, çocuk ve genç şeklinde ikili bir ayrıma gidilmişken; çalışılabilecek alanlarda, çocuk işçilerin çalışabileceği alanlar, genç işçilerin çalışabileceği alanlar, 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını doldurmamış genç işçilerin çalışabileceği alanlar olmak üzere üçlü bir ayrıma gidilmiştir. Çocuk işçiler için çalışma saatleri azami olarak günde 7 ve haftada 35 saat olarak düzenlenmişken, genç işçilerin çalışma saatleri günde 8 ve haftada 40 saat olarak düzenlenmiştir. Çocuk ve genç işçilerin hafta tatili izinleri kesintisiz 40 saatten az olamazken, bu işçilere verilecek olan yıllık ücretli izin süresi de 20 günden az olamayacaktır. Sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde 14 yaşını doldurmamış çocuklar da çalıştırılabilecek olup bu kapsamdaki işçiler için çalışma saatleri günde 5 ve hafta 30 saat olarak düzenlenmiştir. Tüm durumlarda işçinin velisi /vasisi ile yazılı sözleşme yapılmasının gerektiği ,14 yaşını doldurmamış olanlarda buna ilaveten her bir faaliyet için ilgili Bakanlıktan izin alınması gerektiği unutulmamalıdır.